*

اگر بخواهیم در بازآفرینی توسط نویسنده دخالت کنم، می گویم راوی اشتباه انتخاب شده است. بر فرض آنکه منابع دیگری در اختیار نویسنده نبوده است و یا از همه منابع شفاهی موجود بهره برده، هنر نویسندگی در اینجا باید وارد شود و داستان و اتفاقات طوری به یکدیگر گره بخورند که جذابیت روایت تا پایان حفظ شود و در آخر یک تصویر روشن در ذهن مخاطب ساخته شود.

از زرآباد 1358 تا زرآباد 1402

یکی دیگر از ضعف های اصلی کتاب نارسایی از ایجاد تصویر جامع از ثمره تلاش های جهاد در زرآباد است. تلاش و سختی ها، کمبودها و مشکلات در مقاطع مختلف بصورت جزئی روایت شده است، ولی اینکه در آخر تصویر زرآباد ساخته شده و تغییر یافته به چه شکل است در کتاب نیامده است.

شهرستان زرآباد با ۵ هزار هکتار باغ موز و تولید بیش از ۱۵۵ هزارتن موز در سال بعنوان پایتخت موز ایران شناخته شده است. و یا اینکه وجه نامگذاری و خیلی چیزهای دیگر که می توانست عاملی برای جذابیت و تعلیق داستانی باشد می توانست در کتاب آورده شود، مانند چیزی که در ابتدای کتاب «بچه های قرن پانزدهم» آمده است.

مشاهده از نزدیک و روایت تجربیات نویسنده هم می توانست یکی دیگر از جذابیت های روایت باشد و تصویر روشنی از زرآباد ارائه کند. توصیف وضعیت جغرافیایی زرآباد هم از چیزهایی است که به روشنی در کتاب نیامده است.

رفتن به لایه های پنهانی

یکی از دلایلی که ما سراغ «روایت» در مقابل «گزارش» می رویم رفتن به لایه های ناپیدا، انگیزه ها و پشتوانه های فکری و معنوی است. لایه ای که به ما کمک می کند به چرایی های وقوع بسیاری از پدیده ها پی ببریم. «جهادسازندگی» از آن دسته روایت هایی است که پرداختن به انگیزه های معنوی افراد در آن می تواند بسیار معنادار باشد و روحی خواهد بود که در قالب این فعالیت ها دمیده می شود.

رفتن به لایه های پنهانی در «چوکان حمینی» چندان به چشم نمی آید، مگر مواردی که افراد با داشتن موقعیت های بهتر، صرفاً برای اطاعت از فرمان امام خمینی، حتی از خارج از کشور به زرآباد می آیند و سختی های زندگی در زرآباد را به جان می خرند.  

در مقابل سیر تغییر نگاه مردم به جهاد به عنوان نماینده انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی به عنوان تنها ارگان حاضر در زرآباد در کتاب به مرور به تصویر کشیده می شود. نگاهی که در ابتدا چندان مثبت نیست و به مرور با لمس خدمات جهاد به جهادی ها «چوکان حمینی» می گویند.

در بخشی از کتاب آمده است:

حرف اوستارضا که تمام شد حسینی رو به من گفت: «همین الان هم مردم منطقه، افراد غیر بلوچ ازجمله نیروهای پاسگاه را گجر به معنی قجر یا همان قاجار صدا می کنند. اما ما را به عنوان بچه های خمینی یا به قول خودشان «چوکان حمینی» می شناسند و جالب تر اینکه اگر شکایتی از پاسگاه دارند آن را نزد ما می آورند که نشانه این است که جهاد را دوست دارند و آن را خانۀ خودشان می دانند؛ که البته این دوست داشتن هم دوطرفه است.»-ص 109.

لهجه و زبان بلوچی

بهره بردن از زبان و لهجه محلی و آوردن اصطلاحات آن، هر چند کم و کوتاه باشد تاثیر زیادی بر مخاطب دارند و گاه باعث شیرینی متن می شوند. در چوکان حمینی هم، در برخی از فصول عبارات کلیدی از زبان اهالی را با زبان محلی آورده است که هم بر اصالت اثر می افزاید و هم صحت روایت را به مخاطب القا می کند، چنانکه در کتاب «خیرالنساء» به شکل پررنگ تری از این تکنیک استفاده شده است.

چرا جهاد، «پدر و مادر» مردم زرآباد می شود؟

یکی از عباراتی که در مقدمه کتاب درباره نسبت جهاد زرآباد با مردم آمده، «پدر و مادر مردم زرآباد» است. این عبارت شاید رکن و شالوده روایت باشد. مشکلاتی که در زرآباد وجود دارد یکی و دوتا نیست، از امکانات اولیه مانند آب و برق و راه و معیشت گرفته تا بهداشت و درمان، آموزش، امنیت و … . و جهاد زرآباد از کنار هیچ کدام بی تفاوت نمی گذرد. اگر اهالی با چالش دندان روبرو می شوند هر کاری از دستش برمی آید انجام می دهد. اگر با مشکل مارگزیدگی و عقرب گزیدگی روبرو هستند پای جهاد برای حل مشکل در میان است.

همه اینها را که کنار هم بگذارید و سختی های زندگی برای مردم غیربومی و مشکلاتی که برای آنها پیش می آید و ثبات قدم جهادی ها، پله پله و آجر به آجر ساختمان اعتماد و اعتلای جهاد در بین مردم را بالا می برد.

آیا «چوکان حمینی» روایت پیشرفت است؟

برای پاسخ به این پرسش باید به پرسش کلی تری بپردازیم، آیا «روایت جهادسازندگی» مصداقی از «روایت پیشرفت» است یا خیر؟ جهادسازندگی از ابتدا تا انتهایش یک مدل حکمرانی تمام عیار برآمده از آرمان های انقلاب اسلامی است. الگویی که در نقد نظام بروکراتیک پهلوی سربرمی آورد و با تغییر شرایط با همان روحیه سعی بر محل مسئله می کند.

جهادسازندگی نه تنها در ایران، بلکه مورد توجه بسیاری از سیاستمداران کشورهای دیگر قرار گرفته است. بی شک روایت جهادسازندگی یک روایت پیشرفت است و مطالعه و پرداختن به آن می تواند گره از بسیاری از مشکلات امروز ما را بگشاید. البته هدف مطالعه الگوی جهادسازندگی بازساخت آن با هم مختصات نیست، بلکه با مطالعه تجربه های باید در افق امروز از آنها بهره برد.

«چوکان حمینی» هم از آنجایی که روایتگر فعالیت ها و تاریخ شفاهی جهادسازندگی در نقطه ای از هزاران نقطه فعالیت جهاد است، مهم است و یک «روایت پیشرفت» است. علاوه بر آنکه خصوصیات مهم دیگری این روایت را ممتاز کرده است. روایت جزئی و از نزدیک جهادسازندگی در منطقه ای که حتی تا سال 59 همچنان پرچم شیر و خورشید در آن بالا می رود و از حداقل امکانات محروم است، به نوعی یکی از نمونه ها تمام عیار فعالیت جهاد در همه زمینه ها را به نمایش می گذارد.  

اتکا به نیروی بومی و توسعه انسانی

شاید مهمترین مشکل مناطقی که کمتر توسعه یافته اند، عدم توسعه نیروی انسانی باشد. خیلی اوقات امکانات وجود دارد، ولی نبود نیروی بومی متخصص مانع جذب امکانات می شود و یا مانع از آن می شود که با سرعتی برابر با دیگر مناطق رشد کند. از کلیدی ترین تصمیمات جهادسازندگی زرآباد که در بقیه مناطق هم مشاهده می شود و رویه ای عمومی در جهاد است استفاده از بدنه مردمی است. یعنی جهاد جایی پیشقدم می شود که خواست و همکاری مردم هم وجود داشته باشد.

در کنار این همکاری مردم، جهاد به دلیل نیاز به نیروهای متخصص بومی دست به آموزش افراد در زمینه هایی که نیاز دارد می زند و این تصمیم بطور مستقیم و غیرمستقیم سبب رشد آن مناطق می شود. در چوکان حمینی هم این رشد نیروی بومی روایت شده است تا جایی که وقتی زرآباد به شهر بدل می شود، شهردار زرآباد فرزند یکی از بچه های جهادسازندگی زرآباد است[چوکان حمینی : 222]. ایجاد شرایط تحصیلات مقدماتی و تشویق به کسب تخصص و ایجاد زمینه از کارهایی است که جهاد در آن پیشقدم می شود.

لشکر شکست خورده جهاد؛ پایان تلخ جهاد زرآباد

فصل سیل، فصل آخر کتاب با یک مقایسه و تعریض شروع می شود. بحران سیل دامان زرآباد و سیستان را گرفته است و ضعف در مدیریت بحران به وضوح به چشم می خورد. نویسنده از این رهگذر به ماجرای سیل در زمان حضور جهاد اشاره می کند و راهکاری که با پافشاری اعضای جهاد مانع از خسارت در سال 98 می شود.

و حالا زرآبادی که روزی خانه مردمانش یک کپر بود که آنها را از شرایط طبیعی و اقلیمی روزمره حفظ نمی کرد و سرمایه شان یک پای بز و شراکت در داشتن یک بز بود، یک شهردار بومی دارد و به مرکز تولید موز در ایران بدل شده است. شاید این تصویر شیرینی کتاب را به کام مخاطب می آورد، گرچه تام و تمام نیست.

پایان کتاب -مانند بسیاری از کتاب هایی که درباره جهادسازندگی هستند- با یک تلخی به پایان می رسد. ادغام و انحلال جهاد و کم شدن اختیارات جهاد با آن همه خدمات یکی از تجربیات تلخ حکمرانی در تاریخ جمهوری اسلامی است. نویسنده در سطرهای پایانی کتاب این تلخی را به تصویر می کشد:

… در واقع با حاکم شدن بیشتر قوانین دولتی در دهه هفتاد، جهاد سازندگی هم به عنوان یک وزارت خانه باید به نوعی تابع تقسیمات کشوری و چارچوب های اداری می بود و جهاد سازندگی دهستان زرآباد به عنوان یک زیر مجموعه جهاد سازندگی چابهار فعالیت می کرد. از طرفی با توجه به اینکه دیگر از سوی جهاد استان پشتیبانی مستقیم از جهاد سازندگی زرآباد صورت نمی گرفت، تمام امکانات و اختیارات آن به جهاد سازندگی چابهار انتقال داده شد. تعداد زیادی از کارگران بومی آنجا برای ادامه کار یا باید با وجود شرایط سخت رفت و آمد به چابهار می رفتند یا اینکه قید کار در جهاد را می زدند؛ البته این موضوع برای بچه های بومی جهاد زرآباد بیشتر از مردم آنجا آزاردهنده بود؛ چراکه وقتی برای معرفی به محل کار جدیدشان با فاصله بیشتر از ۲۰۰ کیلومتر به چابهار می روند از آنها با عبارت لشکر شکست خورده زرآباد استقبال می کنند. ص 228.

چوکان حمینی؛ یک اثر بومی

کتاب «چوکان حمینی»؛ به خودی خود هم نوعی پیشرفت است. گرچه نقدهایی به ساختار و قالب کتاب وارد است ولی در مجموع با اثر قابل قبولی روبرو هستیم که خصوصیت ها و مزیت های ویژه ای هم دارد. اینکه چنین اثری در دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری سیستان و بلوچستان، توسط نویسنده ای بومی تولید می شود که استانداردهای خوبی دارد نوید یک جریان نو و نشانه اعتلای این جریان است.