سفر به «سطح عمیق»

معرفی و بررسی کتاب «سطح عمیق» | روایت داستانی از توسعه و تجاری سازی یک فناوری
به قلم سیدحمزه حسینی، سیدمجتبی قافله باشی | با مقدمه دکتر ابراهیم سوزنچی
انتشارات الگونگار پیشرفت | 128 صفحه | چاپ اول 1397
برگزیده بخش علمی-فناوری نخستین جایزه کتاب روایت پیشرفت

کتاب «سطح عمیق»، روایتی از تجاری سازی و توسعه فناوری از دل فعالیت های دانشگاهی در حوزه فناوری نانو است. اولین نکته ای که در این سرگذشت به چشم می خورد این است که این داستان اگرچه در یک شرکت اتفاق می افتد، اما عموم اتفاقات آن حول یک شخص رقم می خورد و شخصاً برای تمامی شئونات آن تصمیم گیری می کند.

کتاب «سطح عمیق» روایت خلاصه و کوتاهی است از فعالیت های «سیداحمد مهدوی اردکانی». داستان فعالیت دانش بنیانی که از حس کنجکاوی و نیاز به تعمیر یک فشارسنج آزمایشگاهی شروع می شود و به صادرات دستگاه های پوشش دهی نانو به کشورهای اروپایی ختم می شود. در این کتاب تجربیات ارزشمندی نهفته است از پیوند علم و تجارت و دستیابی و حرکت در مرکز علم و صنعت.

ریشه های کودکی

«سطح عمیق» بصورت یک روایت اول شخص -که همان «سیداحمد مهدوی اردکانی» است- تدوین شده است و متاسفانه فارغ از فقدان جذابیت های داستانی بسیار مختصر و موجز است، و همه چیز در خلاصه ترین حالت ممکن بیان شده است. با این حال ریشه های موفقیت و حس اعتماد به نفس را می توانیم در همان روایت کوتاه در دوران کودکی بیابیم.

از همان جایی که پدر فرزندان را کنجکاو و جسور تربیت می کند و به فرزندان می آموزد که تا جای ممکن وسایل مورد علاقه خود را بسازند. چیزی که باعث شده بود از همان کودکی دست به آچار بار بیایند. و یا طراحی و ساخت گاری برای حل یک مشکل و در ادامه آن مورد توجه و تشویق قرار گرفتن و ایجاد حس اعتماد به نفس در سیداحمد! چیزی که شبیه آن را در کتاب «سریعتر از عقربه ها حرکت کن» اشاره کردیم.

یک عهد شیرین

راوی کتاب بر خلاف تصور که انتظار داریم در یک رشته مهندسی تحصیل کرده باشد، در رشته فیزیک تحصیل کرده است. این نکته هم یکی از ظرایف این کتاب است. حتی می شود با تحصیل در علوم پایه می شود پا را از مقالات و تئوری ها فراتر گذاشت و به تولید و صنعت وارد شد.

در بهبوهه جنگ راوی مجبور می شود به خدمت سربازی برود. وقتی با حمله های بی پاسخ و بی دفاع ما از نزدیک مواجهه می شود عهد شیرینی می بندد.

«در آن ایام، صدام جنگ را به شهرها کشانده بود و با موشک و هواپیما به شهرهای ها دور و نزدیک حمله می کرد. من خود هواپیماهای عراقی را که آزادانه در آسمان اصفهان پرواز می کردند به چشم می دیدم و از اینکه توان دفاعی لازم برای مبارزه با آنها را نداشتیم تأسف می خوردم. این موضوع به شدت من را غمگین و عصبانی می کرد و با خود می گفتم چرا ما باید از نظر علم و فناوری عقب باشیم تا چنین بلایی سرمان بیاید. بارها همانجا و در همان لحظه ها با خود عهد کردم که در آینده بخشی هر چند اندک از توسعه فناوری کشور را به عهده بگیرم و در کار خودم از بهترین های دنیا باشم.» ص16.

یکی از قوه های پیشران فعالیت های جدی همین احساس نیاز در حد اعلای خود هست. وقتی چنین انگیزه هایی به شکل جدی برای شخص ایجاد می شود، ولو در زمان و مکانی دیگر کار بزرگی انجام خواهد داد.

مشیت الهی و حس گشایش

راوی کتاب «سطح عمیق» با فوت پدر تصمیم می گیرد تا از دانشگاه شریف به دانشگاه اصفهان انتقالی بگیرد، ولی در کمال تعجب با درخواستش موافقت نمی شود. حال آن که در پس این اتفاق دست مشیت الهی در کار است تا پروژه پایانی خود را با دستگاه «پوشش دهی در خلأ به روش تبخیر حرارتی» و با دکتر ایرجی زاد در آزمایشگاه دانشگاه شریف بگذراند.

اما در میان راه به یک باره عقربه های فشارسنج دستگاه از کار می افتد و ماجرا آغاز می شود. خرابی این فشارسنج که ساده به نظر می رسد آن ریشه های کودکی و نوجوانی را در راوی کتاب زنده می کند و در کنار به بن بست رسیدن راه های تهیه آن اولین اتفاق خوب در داستان ما رخ می دهد.

حس کنجکاوی و اعتماد به نفس دوران کودکی باعث می شود که فشارسنج دستگاه را باز کند و دست به ساخت آن بزند و پس از فراز و نشیب های فراوان به موفقیت برسد. یکی از شیرینی ها و تفاوت های کتاب «سطح عمیق» در این است که ما معمولاً چنین حسی را در نیمه های پایانی کتاب و روایت هایی از این دست تجربه می کنیم، ولی در این کتاب ما از اوایل کتاب این حس شیرینِ گشایش و شعف از دستیابی و تولید را می چشیم.

«… سرانجام پس از یک ماه کار مداوم توانستم نمونه ابتدایی ساده ای از فشار سنج را بسازم فشار سنج دست سازم.

حالا باید آن را تست می کردم. آن قدر به کارم اطمینان داشتم که حس کردم می توانم فشارسنج دست سازم را به دستگاه پوشش دهی وصل کنم. با احتیاط مدار فشارسنج را در جای خودش قرار دادم. اتصالات را کنترل کرده و مدار الکترونیکی آن را به مدار دستگاه متصل نمودم. دستگاه را روشن کردم و به عقربه آن خیره شدم. اما هیچ اتفاقی نیفتاد! دوباره همه چیز را بررسی کردم و باز دستگاه را راه انداختم. باز هم هیچ اتفاقی نیافتاد. حسابی کلافه شده بودم و نمی دانستم کجای راه را اشتباه آمده ام قدم زنان یکی دو بار طول آزمایشگاه را طی کردم و بخشهای مختلف کار را در ذهنم مرور کردم؛ همه چیز در جای خودش بود و فشارسنج باید جواب می داد! مأیوس و حیران نیم نگاهی به دستگاه انداختم آنچه می دیدم را باور نمی کردم! عقربه فشار سنج در حال حرکت بود و این یعنی فشارسنج دست ساز من به درستی کار می کرد. مالامال از لذتی وصف ناپذیر شد. لذتی که نمی شد آن را با هیچ چیز دیگری مقایسه کرد…» ص 28.

طعم کسب و کار باورنکردنی

شاید ساخت یک فشارسنج آزمایشگاهی چندان کار بزرگی به چشم نیاید. ولی آنچه مهم است درس هایی است که ما باید بگیریم، فارغ از اینکه شروع و آغاز یک حرکت بزرگ است و از این جهت مهم و تاثیرگذار است.

راوی کتاب از دل یک خرابی دستگاه برای پروژه پایان نامه به راحتی نمی گذرد و برای خود یک دستاورد می سازد. با بهبود و ارتقای عملکرد دستگاه و به واسطه تقاضای آن در محیط دانشگاهی با بسیاری از چالش های فضای اقتصادی و صنعتی مواجه نمی شود و با فروش همان فشارسنجی در یک «کسب و کار دانش بنیان» خانگی به درآمد قابل قبولی برسد و از سود حاصل از آن دو واحد آپارتمان خریداری کند و وارد مراحل بعدی تولیدات خود شود.

جسارت در ساخت

جسارت در ساخت تجهیزات و کارهایی علمی-تولیدی یکی از کلیدی ترین مفاهیمی است که در «سطح عمیق» به کرات با آن مواجهیم. این یه مرتبه بالاتر از ما می تونیم و روحیه خود باوری است. ساخت دستگاه و تجهیزاتی که پیش از آن مشابه آن را ندیده اند یا پرداختن به ایده های جدید و ارتقای تجهیزات از نکات آموزنده و قابل تامل کتاب است. این نشان می دهد گاهی باید پا را فراتر از روحیه «اعتماد به نفس» و «ما می توانیم» گذاشت تا افق های جدیدی پیش روی ما باز شود.

و همه این کارها در زمانی عملی می شود که هنوز دسترسی به مقالات علمی و شبکه اینترنت گسترده و در دسترس نبوده است. پس از ساخت فشارسنج دستگاه پوشش دهی قدم دوم ساخت کاتد مغناطیسی است که به گفته راوی پیش از ساخت حتی یک بار هم آن را ندیده است! و موفیقت در این مرحله باعث می شود آرزوی طراحی و ساخت پوشش دهی را در سر پرورش دهد. نداشتن مانع فکری برای اهداف یکی از کلیدی ترین مسایلی است که در کتاب درک می کنیم.

احساس نیاز و تولید اولین دستگاه پوشش دهی

احساس نیاز از یکی از عناصر اصلی حرکت به سوی ساخت و تولید است. در سطح عمیق هم این جرقه از جایی می خورد که دانشکده برق شریف به این فکر می افتد که «دستگاه پوشش دهی در خلا به روش تبخیر حرارتی» را از جهاد دانشگاهی پس بگیرد. دستگاهی که از قضا بخشی از درآمد جهاددانشگاهی شریف از آن تامین می شود. همه چیز مهیا است تا بهانه تولید این دستگاه فراهم شود. و به این ترتیب همان آرزو آن هم در مقیاس صنعتی جامعه عمل می گیرد. جالب اینجاست که دانشکده برق هم از بازپس گیری دستگاه منصرف می شود. گویا همه اینها تقدیری بوده است برای ساخت چنین دستگاهی!

اما کار به این جا ختم نمی شود. راوی کتاب که بر خلاف بسیاری از روایت های پیشرفت، بصورت فردی دستگاه های پوشش دهی آزمایشگاهی را به سفارش دانشگاه ها می سازد. و کم و کم به فکر تاسیس شرکت می افتد تا به ابعاد تجاری و گسترش فعالیت های خود بپردازد و شرکت دانش بنیان پوشش های نانو ساختار را با همکاری دکتر تقوی نیا تاسس می کنند.

چالش های تجاری و راهکارهای جدید

یکی از بخش های شیرین کتاب «سطح عمیق» ورود به مسایل و چالش های تجاری تولید و فروش دستگاه های پوشش دهی است. مشکلاتی چون تحریم و افزایش نرخ ارز که در روایت های تولید پای ثابت هستند و در هر روایتی مانعی برای تهیه تجهیزات و مشکلی برای برآورد های مالی ایجاد می کنند. و یا مسایلی از جنس رقابت های قیمتی که خودش منجر به تغییر استراتژی شرکت می شود. همه این ها تجربیاتی است که گرچه ساده بیان می شوند ارزشمند و جالب هستند.

یکی از نقاط قوت و تفاوت های «سطح عمیق» در بیان اعداد و ارقام قراردادها و امثال آن است. در بسیاری از روایت های همیشه این سوال برای مخاطب مطرح است که نتیجه این تولید و این مراودات چقدر بزرگ یا کوچک بوده و چه آورده مالی برای شرکت یا شخص داشته است. آوردن این اعداد تصویر روشن تری برای مخاطبان این کتاب ایجاد کرده است.

ستاد نانو؛ خلاف جریان

ستاد فناوری نانو یکی از آن کارهای خلاف جریان دولتی است که پایش در این کتاب هم در میان است. در بیشتر روایت های پیشرفت ما شاهد بی لطفی های دولتی و ارگان های مختلف هستیم. ولی در سطح عمیق در برهه های مختلف و به اشکال مختلف نقش حمایتی این ستاد به چشم می خورد. این نشان می دهد که چقدر سیاستگذاری های درست می تواند سرعت پیشرفت علم و صنعت را ارتقا دهد و راه گشا باشد. 

سفر به آن سوی مرزها

تجربیات توسعه بازارخارجی
صادرات محصول تولید داخل به کشورهای خارجی تیر آخر به کسانی است که با دیدن همه موفقیت ها با شک و تردید به روایت پیشرفت نگاه می کنند. «سطح عمیق» در این زمینه هم کام مخاطب را شیرین می کند. پیچ و خم های ورود به بازارجهانی، توسعه و بهبود پارامترهای ظاهری و بسیاری نکات دیگر تا قدم آخر که صادرات محصول به کشورهای خارجی است در این کتاب روایت شده است. 

با راوی کتاب از ارتباط کشور استرالیای ذوق می کنی و اینکه محصول ساخته شده یک ایرانی در استرالیا و نیوزلند با وجود رقبای قدر خارجی خواهان دارد افتخار می کنی. اما باز هم پای تحریم در میان است و معمولاً مشکلی که برای دریافت پول گریبان شرکت ها را می گیرد پایان تلخی می شود بر شیرینی صادرات محصولات داخلی به فرنگ! اما در اینجا هم «سطح عمیق» متوقف نمی شود و حضور دکتر رنگی ها باعث می شود صادرات محصول به کشورهای اروپایی انجام شود و به واسطه شرکت یوآی اس محصول از افریقای جنوبی تا افریقا مشتریانی پیدا کند. و با ثبت برندی  در اروپا برای تسهیل در صادرات پایان می یابد.

نگاهی دیگر به کتاب «سطح عمیق»

هرچند اختصار و کوتاهی کتاب «سطح عمیق» برای مطالعه آسان و روان باشد، ولی حقیقت این است که کتاب دچار یک خلاصه گویی افراطی است. مخاطب دوست دارد با جزییات بیشتری از روندها و حاشیه ها آشنا شود. پرداختن به همین حاشیه ها و خرده روایت ها علاوه بر جذابیت های داستانی و روایت، بنای روایت را مستحکم می کنند. این ها باعث شده است با همه وقایع و فراز و نشیب های متعددی رو به رو شویم که آنچنان در پی هم آمده اند که گاه مرزی برای تفکیک شان وجود ندارد.

با این حال طرح کتاب یک طرح کامل است. ما از قدم های اولیه با راوی همراه می شویم، آرزوهایی که در می پروراند را مرور می کنیم و به واقعیت بدل شدن آنها را نظاره می کنیم. طرح ها به تولید می رسند، حرکت فردی به یک شرکت تجاری بدل می شود و در نهایت محصول به کشورهای مختلف صادر می شود. چیزی که در مخاطب فراتر از تجربیات تخصصی که به اجمال در کتاب آمده است، روحیه اعتماد به نفس و امید است. به اینکه می شود کارهای بزرگی کرد و کالایی تولید کرد که هم دانش بنیان باشد و هم به کشورهای پیشرفته صادر کرد. 

یکی دیگر از مزیت های کتاب سطح عمیق مقدمه کوتاه آن است که به نکاتی از کتاب اشاره می کند که نوعی نقد کتاب است و اطلاعاتی به مخاطب می دهد که فراتر از روایت به درک برخی از ویژگی های آن کمک می کند. 

برخی از اشخاص، شرکت ها و سازمان هایی که در این کتاب نام آنها ذکر شده اند:

.جهاددانشگاهی دانشگاه شریف.
.مرکز رشد دانشگاه صنعتی شریف.
.شرکت پوشش های نانو ساختار.
.ستاد فناوری نانو و نمایشگاه نانو.
.نمایشگاه تجهیزات آزمایشگاهی ساخت ایران.
.نمایشگاه بین المللی عرب لند.
.نمایشگاه نانو ژاپن.

برخی از فناوری ها و رشته های تخصصی که در این کتاب به آنها اشاره شده است:

.تمرکز اصلی کتاب بر روی ساخت دستگاه های پوشش دهی آزمایشگاهی است. 
-دستگاه پوشش دهی حرارتی به روش کندوپاش
-دستگاه پوشش دهی لیزری و الکتروگان