فعالیت فرهنگی در دادگاه!

معرفی و بررسی کتاب «به اضافه مردم»: ده اصل اساسی برای کار فرهنگی | تجربه نوشتی از روح الله رشیدی
انتشارات راه یار | 142 صفحه | چاپ اول 1399
برگزیده بخش فرهنگی-اجتماعی نخستین جایزه کتاب روایت پیشرفت

کتاب «به اضافه مردم» تجربه نوشتی از روح الله رشیدی و شرح ده اصل اصل اساسی برای کار فرهنگی است. نویسنده کتاب با نگاهی به چهل سال کار فرهنگی در جمهوری اسلامی شاخصه ها و اصولی برای فعالیت های فرهنگی بیان می کند و به توضیح آنها می پردازد. در بیان این اصول ده گانه سعی شده است از بیان تجربه های مرتبط بهره ببرد. اینکه کتابی با دغدغه اصلاح فعالیت های فرهنگی تدوین شده است جای خوشحالی دارد. پرداختن به مقوله کار فرهنگی آن هم به صورت عملی و مصداقی و کنکاش پیرامون چگونگی آن چیزی است که بسیار به آن نیازمندیم. گروه های زیادی در سطوح مختلف با دغدغه هایی متفاوت دست به کار فرهنگی می زنند که شاید آن چنان که باید پیرامون آن تامل نکرده اند، مطالعه این کتاب مسیری را روشن می کند که باعث بهبود و ثمربخشی فعالیت های فرهنگی می شود.

مردم محوری، مشارکت پذیری حداکثری، گروه محوری، هنرمحوری، عملیات محوری، کار اجتماعی به جای کار جمعی، فرصت محوری، مسجدمحوری، اولویت محوری و عدالت محوری اصول ده گانه کتاب «به اضافه مردم» هستند. در ضمیمه کتاب هم به یادواره شهدا پرداخته شده است. 

«به اضافه مردم» یک روایت پیشرفت است؟

باید اعتراف کنم که در بررسی و نقد «به اضافه مردم» شمشیر را از رو بسته ام! البته نه به خاطر پدرکشتگی یا چیزی از این دست. از این رو که با همه خوبی هایی که این کتاب دارد نقدهای جدی به آن وارد است که نمی توانسته به عنوان برگزیده بخش فرهنگی اولین جایزه کتاب روایت پیشرفت انتخاب شود. اول اینکه روایت نیست و دوم اینکه کتاب نیست! اگر در دومی بتوان خدشه کرد به نظرم در اولی جای ابهامی نیست. حتی به توان به تجربه نوشت بودن کتاب خدشه کرد، گرچه روایت نبود به یک معنا آن را هم شامل می شود.

چرا «به اضافه مردم» روایت نیست؟ 

بسیار ساده است. چون عنوان کتاب هم روایت نیست. ذیل عنوان کتاب نوشته است، ده اصل اساسی برای فعالیت فرهنگی. یعنی اصولاً قرار نیست ما با یک روایت منسجم روبرو شویم. کتاب صرفاً حاصل تاملاتی برآمده از تجربیات فعالیت های فرهنگی است. در مقدمه کتاب آمده است «مثال های ذکر شده در این مجموعه، همگی از خاطرات و تجربه های عینی افراد گرفته شده است.». ولی حقیقت این است که این خاطرات در متن کتاب با مثال آورده شده است که یا جنبه خاطره و روایت ندارند و یا مثال هایی فرضی هستند نه واقعی! به گونه ای که بسیاری از آنها با عبارت فرض کنیم آغاز می شوند. از طرف دیگر اگر این اشکال را وارد ندانیم بازهم این خرده روایت های مثالی، جنبه حاشیه ای برای درک بهتر متن دارند.

بازهم اگر یک پله در ادعای روایت نبودن کتاب عقب بنشینیم، نوبت آن می شود که بپرسیم آیا «به اضافه مردم» یک روایت پیشرفت است؟ کتاب مدعی است تصور «انقلاب برای کار فرهنگی، طرح و قاعده ای ندارد» را باید دور انداخت و می خواهد به استناد تجربیات ارزنده تاریخ انقلاب اسلامی، اصول و قواعد کار فرهنگی را مرور کند. به نظرم مسئله بسیار واضح است. کتاب بیشتر با نگاهی انتقادی به فعالیت های فرهنگی مرسوم با نگاهی آرمانی به فعالیت های فرهنگی اوایل انقلاب(پیروزی تا پایان جنگ) اصولی را تدوین کند. آیا این تلاش می تواند یک روایت پیشرفت فرهنگی باشد؟ نهایتا می توان آن را تلاش برای ایجاد پیشرفت فرهنگی قلمداد کرد!

در همین ابتدا می خواستم بگویم اگر چه به نقد و بررسی «به اضافه مردم» نشسته ایم ولی از نظر من این کتاب در جایگاه و موضع درستی قرار نگرفته است و نمی تواند مصداق روایت یک پیشرفت فرهنگی باشد! تلاش می کنیم در ادامه نگاهی به نظرات هیات داوران به این کتاب بیاندازیم شاید پاسخی به این اشکالات داشته باشند.

پاسخ به شیوه «به اضافه مردم»
یا راهکار کتاب چیست؟

یکی از خوبی های کتابِ به اضافه مردم «پرسش داشتن» است. یعنی کتاب در پی یافتن پاسخی برای رکود و بی رمقی فعالیت های فرهنگی است. و این بسیار مغتنم است. واکاوی و حلاجی مسایل و پاسخ هایی که حاصل این تلاش است در ذهن مخاطب می نشیند. علاوه بر اینکه ما یک متن فعال روبرو هستیم که با مخاطب خود ارتباط برقرار می کند و در حد سیاهی کلمات نمی ماند.

اما در ارائه راهکار یک اشکال وجود دارد. اگر به مثال ها و راهکارهای کتاب نگاهی بیاندازیم می توانیم بگوییم غالباً از یک جنس و سبک و سیاق هستند. اول آنکه بیشتر نگاهی ایده آلی و آرمانی به فعالیت های فرهنگی اوایل انقلاب و جنگ دارد! یعنی راهکارها و پاسخ ها معطوف به گذشته اند و ذیل آن بسط پیدا می کنند. در حالی که تنوع و تغییر رسانه و مقوله های فرهنگی چندان سریع و پیچیده هستند که نمی توان در قالب های گذشته ماند. گرچه ممکن است اصول بیان شده در کتاب صحیح و پابرجا باشند ولی ای کاش در کنار پرداختن به تجربیات گذشته، نویسنده نگاهی به حال و آینده فعالیت فرهنگی می داشت. فعالیت های فرهنگی اوایل انقلاب برآمده از یک حس مشترک جمعی آن دوران بود که شاید با آن مختصات، قوت نداشته باشد.

مسئله دیگر این است که بسیاری از راهکارهای بیان شده کلی هستند و وارد جزییات نمی شوند. شاید بگویید کتاب هم چنین داعیه ای ندارد. بله کتاب در پی ساخت و بیان چارچوب و اصول کلی است ولی وقتی پای مثال ها به متن کشیده می شود توقع و انتظار داریم به جزییاتی پرداخته شود که گره فعالیت های فرهنگی است. چه بست کلیات آنچنان که در مرحله کلیت هستند محل اتفاق و واضح باشند. مشکل آن جایی شروع می شود که وارد جزییات و اجراییات می شویم.

«فعالیت فرهنگی» و «فرهنگ» چیست؟ 

«به اضافه مردم» از اصول کارفرهنگی شروع می شود، ولی مسئله و پرسش دیگری وجود دارد که اصولاً فعالیت فرهنگی و فرهنگ چیست؟ شاید بگویید اینجا مجال فلصفه بافی و لفاظی نیست. ولی اگر صادقانه نگاه کنیم تا وقتی تعریف درستی از فرهنگ و فعالیت فرهنگی ارائه نداده ایم نمی توانیم درباره اصول آن صحبت کنیم. نمی شود داخل رود شنا کرد و خیس نشد! به نظر می رسد یکی از دلایلی که کتاب نتوانسته است یک کتاب پیشرو و نوآور و مبتکر در زمینه فعالیت فرهنگی باشد و مدام دل در گذشته دارد همین باشد. وقتی عرصه فعالیت فرهنگی و هدف ما مشخص شد، قالب های نو و شیوه های نو هم نمایان می شوند. بازهم ممکن است بگویید هدف کتاب همان چیزی است که به عنوان فعالیت فرهنگی جاری و ساری است و کتاب تلاشی است برای سامان دادن به آن! گرچه تا حدی کتاب در این تلاش موفق بوده است ولی این مانع از آن نیست که به چنین خلا بزرگی نپردازیم!

«به اضافه مردم» و دادگاه فعالیت فرهنگی

به اضافه مردم یک اثر کاملاً انتقادی است. نویسنده در این کتاب بدون رودربایسی و فارغ از هر ملاحظه ای به نقد فعالیت های فرهنگی می پردازد که در هر جایی باب شده است. از ویژگی های مثبت کتاب، نگاه انتقادی و شروع از ضعف ها و رسیدن به راه حل ها و پاسخ هاست. به همین دلیل است که انتقاد ها از جنس نق زدن های معمول نیست. نویسنده می کوشد با تصویر کشیدن عریان مشکلات فعالیت های فرهنگی دلیل عدم اقبال مخاطب عام را به متولیان نشان دهد و برای معضل آنها پاسخ هایی ریشه ای و درست ارائه کند. برای همین می شود این کتاب را دادگاهی برای فعالیت های فرهنگی خطاب کرد.

نگاهی شکلی به کتاب «به اضافه مردم»

«انتشارات راه یار» توانسته است به لحاظ ظاهری کتاب های خوبی تنظیم کند. صفحه آرایی، تنظیم فصول، عنوان بندی ها و دسته بندی مطالب و خلاصه مطالب هر فصل علاوه بر جذابیت مطالعه و فهم مطالب را آسان کرده است. این صفحه آرایی گرچه با دقتِ تمام انجام نشده است، برای مثال یک عبارت در سه جا تکرار شده است.

این صفحه آرایی متنوع در کنار محتوای اندک و خلاصه کتاب کمی نامتوازن است و گویا تلاش شده است صفحات کتاب به یک حد و حدود قابل قبولی برسد. کتاب هم به لحاظ محتوایی بیش از آنکه در قد و قواره کتاب باشد بیشتر یک مقاله بلند است.

در ابتدای هر فصل عکس هایی کار شده است که گاه به محتوای فصل مرتبط هستند، ولی هیچ توضیحی درباره عکس ها ارائه نشده است و مبهم هستند. چه بهتر بود ذیل عکس ها یا پایان فصل توضیحی درباره کتاب اضافه می شد. 

خواندن این کتاب برای فعالان فرهنگی
واجب است!

«به اضافه مردم» یک نقطه شروع است به همین دلیل هر فعال فرهنگی و هر کسی که دغدغه کار فرهنگی دارد باید این کتاب را بخواند و آن ها را به کار ببندد. این اصول وحی منزل نیستند ولی به کار بستن آنها و تامل درباره آنها می تواند راه گشای بسیاری از مشکلات باشد. عدم اقبال معمولاً مشکل و علامت سوال افراد زیادی است که برای آن پاسخ های بسیاری تراشیده شده است یا مایه دلسردی بدل شده است. فعالین دانشجویی، طلاب، مسولان فرهنگی و تصمیم گیران و همه افرادی که دغدغه فرهنگ و کار فرهنگی دارند واجب است که این کتاب را مطالعه کنند. وجود کتاب هایی از این دست که با نگاه های تجربی و عملی نگاشته شده اند برای فعالینی که در وسط میدان و درگیر فعالیت هستند بسیار مغتنم و مفید است.

جعل واژگان

از شیرینی ها و اتفاقات خوب کتاب به اضافه مردم جعل واژگان جدید پس از بیان مشکلات و مفاهیم است. برای مثال در بیان استفاده نکردن از ظرفیت های انسانی در دسترس فعالین فرهنگی از واژه «دوست فراموشی» استفاده می کند که ترکیب های خوب و جدیدی هستند گرچه ممکن است چندان متدوال نباشند و به بازی های زبانی بیشتر نزدیک باشند.

معانی مشابه

در مقدمه کتاب نویسنده اشاره می کند این اصول ده گانه گرچه جدا هستند، در دل هم قرار دارند. ولی در مطالعه کتاب گاه این اصول به هم نزدیک می شوند که تفاوت بین آنها چندان روشن نیست. مردم محوری، مشارکت پذیری و گروه محوری و در ادامه کار اجتماعی در یک حیطه مشترک قرار دارند. همه اینها می توانست ذیل یک عنوان جامع قرار می گرفت. گرچه نویسنده با این تفکیک تلاش کرده است که مخاطب را به اهمیت هر کدام تاکید کند.

کتاب در کتاب! 

یکی از کارهای خوب «به اضافه مردم» معرفی و اشاره به برخی آثار و کتاب های مرتبط است. یکی از سرگرمی ها و تفنن های اهالی کتاب مطالعه زنجیره وار کتاب های معرفی شده و اشاره شده در کتاب هاست. این معرفی ها که شاید پرداختن به مطالب آنها در حیطه کتاب نباشد، یک تبلیغ درست و اصولی برای آنها است و اعبتار آنها را بیشتر می کند. علاوه بر اینکه مخاطب از روی پرسش و برای یافتن پاسخی به سراغ آنها می رود و بیشتر با کتاب ارتباط برقرار می کند. 

در باب فعالیت فرهنگی مسجدی!

بیشتر فعالیت های فرهنگی مورد اشاره در کتاب در ارتباط با مسجد هستند. تا جایی یکی از اصول معرفی شده در کتاب همین مسجدمحوری است و نویسنده بصورت جداگانه به آن می پردازد. نگاهی نو به مسجد به عنوان کانون فرهنگی-اجتماعی و قلب تپنده محله می توان یک بازگشت دوباره به حیات فرهنگی مسجد باشد. مسجدی که بتواند برای طیف های مختلف تدارک ببینید و آنها را پای کار بیاورد بصورت خودکار بسیاری از معضلات را حل خواهد کرد. برای همین می توانیم بگوییم «به اضافه مردم» یک کتاب مسجدی است!

نگاه جامع در «به اضافه مردم»

«به اضافه مردم» به فعالیت فرهنگی یک نگاه جامع دارد و به چرخه آن از تولید تا مصرف و توزیع نگاه می کند. این نگاه که برخاسته از تجربه یا درگیری عملی با فعالیت فرهنگی است کمک می کند تا مخاطب با جنبه های مختلف کار فرهنگی درگیر شود و صرفاً از یک بعد و جهت به فعالیت فرهنگی نگاه نکند.